ایران، قبرستان تجهیزات مدرن آزمایشگاهی!
اگر سری به آزمایشگاه‌های مرکزی دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها و پژوهشکده‌های متعدد کشور بزنید و لیستی از تجهیزات خارج از دسترس آن‌ها بگیرید، با حقیقتی تلخ روبرو می‌شوید. گویی به یک قبرستان لاکچری و بزرگ وارد شده اید! تجهیزات بسیاری که اکثرا مدرن و از بهترین برندهای دنیا تهیه شده‌اند اما زیر گرد و خاک تعطیلی چندساله مدفون شده‌اند.
پنج-شش سال پیش هنگامی که در مقطع دکتری یکی از ۵ دانشگاه برتر تهران مشغول به تحصیل بودم یکی از برترین سیستم‌های تصویرگیری SEM ساخت شرکت Jeol ژاپن برای دانشگاه با قیمتی اَبر نجومی!!! خریداری شد. یکی از برترین سیستم‌های تصویرگیری نانویی که به دلیل ماژول‌های متعدد و پیشرفته آن، تنها ۵ عدد از آن به طور سفارشی در دنیا ساخته شده و در مراکز حساس تحقیقاتی نصب شده است. حدود ۴ سال طول کشید تا دستگاه پس از عبور از گذرگاه‌های تحریمی وارد کشور شود.
بهترین بهترین‌ها در بین دستگاه‌های موجود از نظر امکانات!
اما اکنون به دلیل خرابی مختصری که به وجود آمده تقریبا بدون استفاده در گوشه آزمایشگاه قرار گرفته شده است!
در کنار آن دستگاه، یک دستگاه لیتوگرافی Dip-pen nanolithography (تنها دستگاه موجود در ایران با دقت کمتر از ۱۰ نانومتر)، که یکی از بهترین و لبه دانشی‌ترین دستگاه‌ها در بین تمامی دستگاه‌های پیشرفته تحقیقاتی است و از آمریکا تهیه شده است هم، به دلیل خرابی در کنار آن قرار داده شده است.
تعداد این دستگاه‌ها در دانشگاه ما و سایر دانشگاه‌های دیگری که به آن‌ها رفت و آمد داشتم واقعا عجیب بود. چه مقدار از بودجه مملکت باید هزینه ناآگاهی در خرید تجهیزات این چنینی شود؟
ای کاش فرآیندی وجود داشت که آمار رسمی این تجهیزات توسط وزارت خانه‌های مربوطه منتشر شود. تا مشخص شود هر سال چه مقدار تجهیزات این چنینی خریداری می‌شود. به نظر شما سرنوشت آن‌ها اکنون چه شده است؟ و مهم‌تر از آن بازده آن‌ها در تحقیقات و درآمد زایی دانشگاه چقدر بوده است؟
اما مشکل کجاست؟ آیا تجهیزات خارجی خوب نیستند؟!
مساله در این جا کیفیت نیست. بلکه در درجه اول آسیب‌های پیش بینی نشده ناشی از زیر ساخت نامناسب برای تجهیزات پیشرفته است. از تاثیر قطعی ناگهانی برق و نوسانات متعدد ولتاژ و جریان برق گرفته تا محیط‌های دارای رطوبت، دما، لرزش و هر عاملی که ممکن است برای یک تجهیز در طولانی مدت خطرناک باشد.
هر تجهیزی با تکنولوژی بالا برای عمر طولانی مدت نیاز به محیط و شرایط استفاده مناسب دارد که اکثرا با توجه به هزینه بر بودن این زیر ساخت‌ها، اجرایی نشده و مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و باعث آسیب به دستگاه شما می‌گردد.
به عنوان مثال هزینه یک چاه اِرت برای گرفتن نویزهای ناشی از نوسان برق گاهی تا نیم میلیارد هزینه در بر دارد. و یا استفاده از UPS های مطمئن معمولا هزینه‌های بالایی دارند. اکثر مراکز تنها با تکیه بر شانس این که اتفاقی نمی‌افتد ریسک استفاده از این تجهیزات را پذیرفته و اقدام به خرید می‌کنند.
پله پله تا ملاقات high tech
مساله دوم در شکل گرفتن این قبرستان و خرید تجهیزات خوب، ولی کم عمر این است که چه کسی قرار است از دستگاه استفاده کند؟ بگذارید خیالتان را راحت کنم تجهیزات پیشرفته همانند پرینتر نیستند که بتوانید با فشردن یک دکمه، نتیجه‌ای عالی در خروجی تحویل بگیرید! این رویه را اگر نمونه‌ای به مراکز مختلف جهت آنالیز ارسال کرده باشید؛ با تمام وجود درک می‌کنید. یک مرکز با دستگاهی شاید به مراتب ضعیف‌تر، خروجی‌های بهتری نسبت به مراکز با دستگاه جدیدتر دیگر به شما می دهد. چرا؟ پاسخ ساده است چون یک اپراتور ماهر، چند برابر یک دستگاه قوی می‌تواند خروجی بهتر از آنالیز تهیه کند و این جا جایی است که تجربه، بر مدل دستگاه غلبه دارد. زیرا غالبا امکانات ضروری و پایه هر تست را همه دستگاه‌ها چه قدیمی و چه جدید دارند. یک راننده ناشی، حتی سوار بر بنز باز هم یک خروجی بد به شما می دهد! یک راننده حرفه ای حتی با پیکان هم معجزه می‌کند!
اکنون به مساله برگردیم. آیا شما یک تجهیز چند میلیاردی را به امید یک اپراتور که تسلط و تجربه کافی در مورد این دستگاه را ندارد می‌سپارید تا با آزمون و خطا روی آن تجهیز استاد شود؟
در اکثر آزمایشگاه‌های مرکزی یک اپراتور که غالبا یک دانشجو یا یک کارمند است، گاهی مسئول استفاده از بیست دستگاه پیشرفته است. مگر یک نفر در چند حوزه تخصص دارد که بتواند به طور حرفه‌ای و درست با این دستگاه ها کار کند و از آن به درستی کار بکشد و مراقبت نماید تا اتفاقی برا آن‌ها نیافتد؟! علاوه بر این برخی از تجهیزات جزو سیلابس‌های درسی هستند و تعداد زیادی دانشجو باید با آن کار کنند. آیا یک تجهیز مهم اصلا برای این کار مناسب است؟
راه حل اقتصادی و منطقی این مساله این است که شما ابتدا تجهیزاتی مناسب و مطمئن با خدمات و گارانتی معتبر را برای آموزش تهیه کنید و دیگر نگران اتفاق‌های ناخوشایند احتمالی برای دستگاه نباشید. پس از کار و تسلط کاربران نسبت به روش تست و احاطه به جنبه‌های مختلف آن؛ در صورت نیاز آنالیز، اقدام به تهیه تجهیز گران قیمت‌تر و پیشرفته‌تر کنید. در این حالت شما نه تنها ضرر نکرده‌اید، حتی سود هم می‌کنید. در غیر این صورت، خرید یک تجهیز چند میلیاردی بدون گارانتی و خدمات پشتیبانی در دسترس و طولانی مدت، یک قمار بسیار بزرگ است و مراجعه به قبرستان مذکور عاقبت این گونه تصمیمات را به خوبی به شما نشان خواهد داد.
مساله سوم شاید یک مساله فرهنگی باشد. سال‌ها قبل خدمت یکی از اساتید اپتیک و در کارگاه تراش لنز او بودم. در کارگاه او یک رایانه بسیار قدیمی (شاید متعلق به دهه ۸۰ میلادی) بود! روی آن یک نرم افزار طراحی اپتیکی ورژن ۱۹۹۵ بود. به ایشان گفتم ورژن جدید ۲۰۰۵ این نرم افزار را دارم و می‌توانم برایشان نصب کنم. ایشان گفتند در همین نسخه قدیمی هم ۱۰۰ها کار می‌شود انجام داد که شما هنوز نمیدانی!
ما عادت داریم وقتی نسخه ۲۰۲۱ آفیس یا ویندوز می‌آید، نرم افزار قدیمی مان را پاک کنیم و جدیدترین نسخه را نصب کنیم. در حالی که همان نسخه ۲۰۰۳ ورد را نیز کاملا مسلط نیستیم و از امکانات آن استفاده کامل نکردیم. اما باز به دنبال امکانات جدید نسخه های جدیدی هستیم که آن‌ها را هم استفاده نکنیم!
داخل جلسه‌ای با حضور وزیر دفاع، ایشان نکته‌ی جالبی را ذکر کردند. تکنولوژی‌های شکافت اتم و پدیده‌های مشابه، حدود ۷۵ سال پیش مورد بهره برداری قرار گرفته است! (بهره برداری و نه تحقیقات!) اگر بخواهیم شروع تحقیقات را نگاه کنیم؛ شاید عمر آن به حدود ۹۰ تا ۱۰۰ سال برسد. حتی تجهیزاتی که قدیمی باشند نیز حداقل ۴۰ یا ۵۰ سال از تکنولوژی‌های آن روزگار جدیدترند، اما هنوز در الفبا هستیم!
اما باز هم علی رغم همه این‌ها اشتیاق خرید تجهیزاتی با بیشترین امکانات، مهم ترین رکن در تصمیم برای تهیه تجهیزات است.
اما به خاطر داشته باشید که این امکانات نیستند که نتایج را به دست می‌دهند!
نکته آخر
مساله آخر هم نوع نگاه مدیران و مسئولان مربوطه است.
- تجهیزاتی خریداری کنیم که علاوه بر این که کار راه می‌افتد، متخصص هم تربیت می‌شود. (آنالیز کنیم، درآمدزایی کنیم، مقاله بدهیم، با دستگاه آزمون و خطا کنیم تا یاد بگیریم و خلق کنیم، شرکت سازنده هم پشتیبانی می‌کند، پس مشکلی نداریم)
- تجهیزاتی خریداری کنیم که فقط مقاله بدهیم. دستگاه در پستوها پنهان شود. (به طور محدود با دستگاه کار می شود)
- فقط بخریم که بودجه به خزانه برنگردد (بدون استفاده، بدون برنامه خاصی، دستگاه در انبار)
نوع نگاه در بازده و سود مادی و معنوی خرید تجهیزات مهم است. از موارد بالا تنها اگر مورد یک مد نظر باشد شما، مجموعه شما و کشور (چون از بودجه عمومی و ملت خرید انجام می شود) سود خواهد برد. برای مراکزی که تجهیزات آزمایشگاهی مورد نیاز است، باید این نکته را توجه کرد تا تنها با درگیر شدن با دستگاه و تجهیزات است که دانشجو یا اپراتور یا مدیر آزمایشگاه می‌تواند ماهیت روش را درک کند، خلاقیت پیدا کند، خودش ایده بدهد و خلق کند. تا زمانی که دستگاه تنها از دور مشاهده می‌شود، اصولا نباید انتظاری هم از آن مجموعه داشت.
با توجه وضعیت کشور خرید با پایه موارد دوم و سوم، اگر نگویم غیر عقلی اما یک تصمیم غیر منصفانه است.
جمع بندی
- به دلیل این که کنترل همه ریسک‌هایی که یک تجهیز را از کار می اندازد و به قبرستان می فرستد، در دست شما نیست؛ با گارانتی بخرید. حتی شده علاوه بر گارانتی خود دستگاه، از شرکت مورد نظر گارانتی اضافه بخرید. چون برای یک تجهیز پیشرفته و گران قیمت در هر حالت این شما هستید که سود می‌کنید.
- از پشتیبانی در دسترس شرکت اطمینان حاصل کنید. یک دستگاه بدون پشتیبانی مثل زنبور بی عسل است.
- از شرکت‌هایی خرید کنید که به اپراتورها، مدیران آزمایشگاه و تمام کاربران مربوطه شما، آموزش تخصصی بدهند. با آموزش تخصصی میزان آزمون و خطای کاربران شما کمتر می شود و این در هزینه‌های شما صرفه جویی کرده و گروه شما را برای استفاده و خلق ثروت‌های مادی و معنوی از دستگاه چابک کرده و شتاب می‌دهد.
- دستگاهی را تهیه کنید که افراد مجموعه شما اگر هم با آن آزمون و خطا کردند و اتفاقی برای آن افتاد، شرکت سازنده اش پای همه این‌ها بایستد. خلاصه این که همواره و در همه صورت‌ها از شما پشتیبانی کند.
